De omgekeerde wereld: projectie, fake news en falend leiderschap.
Communicatie en leiderschap draaien om duiden en richting geven. Maar wat als deze richting is gebaseerd op een verhaal dat afwijkt van de werkelijkheid? In dit blog onderzoeken we hoe politieke strategieën zoals projectie en fake news ongemerkt zijn doorgedrongen tot de kern van organisaties en hun communicatie. Met als centrale vraag: hoe houd je koers, als de waarheid niet langer je kompas is?
Van politieke truc tot organisatiecultuur
Wat ooit begon als een politieke communicatietactiek, is inmiddels een haast systemisch fenomeen geworden. De strategie waarbij feiten worden verdraaid, kritiek wordt afgestraft, en de waarheid wordt vervangen door bladiebla en gobble-dy-gook-nietszeggendheid is niet alleen dagelijkse kost in regeringsgebouwen, maar ook in directiekamers, vergaderruimtes en marcom-activiteiten. Of het nu gaat om een populistische president of een manager van een multinational, de technieken lijken opvallend veel op elkaar.
Projectie in de praktijk: met Trump als voorbeeld
Het klassieke voorbeeld van omkering en fake news komt uit de Amerikaanse politiek. Donald Trump maakte projectie in 2015 al tot kernonderdeel van zijn communicatiestijl. Elke beschuldiging aan zijn adres wordt beantwoord met een tegenbeschuldiging. Wordt hij verdacht van leugens? Dan is het de pers die liegt. Wordt hij beschuldigd van corruptie? Dan is het zijn tegenstander die zich verrijkt. Zijn strategie is uitvoerig geanalyseerd, onder meer door journalisten van The Guardian en The Atlantic, en valt naadloos binnen het psychologische patroon dat bekendstaat als DARVO: Deny, Attack, Reverse Victim and Offender - ontken, val aan en keer slachtoffer en dader om. Steeds weer zien we dit patroon terugkeren: eerst alles ontkennen, dan in de tegenaanval gaan en ten slotte doen alsof jij onterecht wordt aangevallen. Het resultaat? Chaos, verwarring en realiteit waarin de waarheid vrijwel onherkenbaar is geworden.
Thank you Southpark.cc.com
De spiegel binnen organisaties
De omkering van de waarheid is niet voorbehouden aan politici. In veel organisaties zien we vergelijkbare mechanismen. Neem een pilotproject dat intern als groot succes wordt gepresenteerd, terwijl de betrokken medewerkers weten dat het mislukt is. Zo’n omkering kan intern voor veel vraagstekens zorgen. Terwijl de communicatieafdeling uitwijdt over 'positieve lessen', vragen medewerkers zich af of iemand überhaupt naar ze geluisterd heeft. Het is een gewoonte aan het worden. Kritische geluiden worden afgedaan als 'negativiteit' of 'weerstand tegen verandering'. Wie de vinger op de zere plek legt, wordt al snel als lastig gezien – of, erger, uitgesloten van vervolggesprekken.
Bij een grote Nederlandse zorginstelling werd een breed gedragen digitaal verbeterprogramma als 'succesvol afgerond' gecommuniceerd, terwijl de meeste gebruikers het niet in de praktijk konden toepassen. Technische fouten en gebruikersfeedback werden genegeerd. Het officiële narratief: we hebben een 'innovatieve stap gezet'. Het werkelijke effect: frustratie, afhakende interne ambassadeurs en het afhaken van externe partners.
In de bancaire sector zagen we iets soortgelijks: een compliance-traject werd intern gevierd als voorbeeldproject. Medewerkers werden verplicht trainingen te volgen, maar konden vervolgens nergens met hun ethische dilemma’s terecht. Klachten over misbruik van bevoegdheden verdwenen in de la, terwijl de directie het 'ethisch bewustzijn' van de organisatie prees op LinkedIn. De paradox werd voelbaar op de werkvloer
De prijs van fake
In plaats van falen toe te geven, wordt een omgekeerde wereld getoond. Door te spiegelen zijn de criticasters ineens het probleem. Managers worden er steeds handiger in. Ze verdoezelen hun onvermogen door onderdanen onvermogen toe te schrijven. Door omkering ontstaat zo een alternatieve werkelijkheid waarin leiders geloven dat ze het goed doen, en waarin vrijwel niemand het lef heeft om ze nog tegen te spreken.
De gevolgen zijn ernstig. Zoals politiek filosoof Hannah Arendt al schreef: een samenleving (of organisatie) die het onderscheid tussen waarheid en leugen verliest, wordt een speelbal van willekeur en cynisme. In Nederland gaf recent onderzoek van de overheid aan dat een derde van de burgers moeite heeft om feit van fictie te onderscheiden. Dit zogeheten 'infocalyps'-effect is niet alleen een maatschappelijk probleem, maar ook een organisatierisico. Wie structureel wordt voorgelogen of gemanipuleerd, verliest uiteindelijk zijn betrokkenheid, motivatie en vertrouwen. Onverschilligheid is geen beginpunt, maar het einde.
Herwaardering van de waarheid
De poging om alles 'positief te framen' kan goedbedoeld zijn, maar ontaardt vaak in desinformatie. Toen ik creative director was bij een communicatiebedrijf had mijn compagnon de neiging om alles groter, mooier en beter te maken dan het was. Dodelijk vermoeiend. Als je de waarheid telkens een slinger geeft heb je op een bepaald moment geen idee meer tegenover wie je wat hebt beweerd. Om te voorkomen dat medewerkers afhaken, partners afhaken en klanten afhaken, kun je de waarheid maar beter onder ogen zien. Maak het zakenleven niet mooier dan het al is.
Het wordt tijd om eerlijkheid opnieuw te waarderen als kernwaarde en niet langer te zien als zwakte, maar als kracht. Eerlijkheid is een fundament. Bestuurders die durven zeggen: "Dit werkte niet, dit moeten we beter doen," bouwen aan geloofwaardigheid. Niet ondanks de tegenslag, maar dankzij het erkennen ervan. Criticasters verdienen hun bescherming. Alleen zo kom je verder. Wat voor leiderschap geldt, geldt ook voor communicatie: de waarheid is geen last. Ze is het kompas. Wie het kwijtraakt, eindigt in een organisatie zonder richting en belandt in een werkelijkheid van waan en wantrouwen.
Wat wij doen bij Monk and Mountain
Bij Monk and Mountain helpen we organisaties en hun leiders om het kompas terug te vinden. We begeleiden trajecten waarin strategie, communicatie en cultuur in lijn worden gebracht met de realiteit – niet met het verhaal dat toevallig het beste klinkt. Truthtelling noemen we dat. Een sterke reputatie bouw je niet op schijn, maar op scherpzinnigheid, eerlijkheid en durf. En ja: soms begint dat met zeggen dat iets níét gelukt is. Of toegeven dat je iets verkeerd hebt ingeschat.
Het zal je direct worden vergeven.
Eerlijkheid is namelijk geen risico.
Bronnen:
The Guardian (2020), The Atlantic (2019), NPR (2020), Rijksoverheid.nl (2022), HAC.Bard.edu (citaat Hannah Arendt).
