De omgekeerde wereld: projectie, fake news en falend leiderschap.
Communicatie en leiderschap gaan over duiden en richting geven. Maar wat als die richting niet langer is gebaseerd op feiten, maar op verdraaiingen en halve waarheden? Hoe geef je dan richting aan een organisatie? Hoe kweek je vertrouwen? Hoe houd je koers als de waarheid uit beeld verdwijnt?
Wat ooit begon als een politieke communicatietactiek, is inmiddels een haast systemisch fenomeen geworden. Feiten worden verdraaid, kritiek wordt afgestraft, en de waarheid wordt vervangen door bladiebla en gobble-dy-gook. Nietszeggendheid is niet alleen dagelijkse kost in regeringsgebouwen, maar ook in directiekamers, vergaderruimtes en marcom-activiteiten.
Projectie in de praktijk: met Trump als voorbeeld
Het klassieke voorbeeld van omkering en fake news komt uit de Amerikaanse politiek. Donald Trump maakte projectie in 2015 al tot kernonderdeel van zijn communicatiestijl. Elke beschuldiging aan zijn adres wordt beantwoord met een tegenbeschuldiging. Wordt hij verdacht van leugens? Dan is het de pers die liegt. Wordt hij beschuldigd van corruptie? Dan is het zijn tegenstander die zich verrijkt. Zijn strategie is uitvoerig geanalyseerd, onder meer door journalisten van The Guardian en The Atlantic, en valt naadloos binnen het psychologische patroon dat bekendstaat als DARVO: Deny, Attack, Reverse Victim and Offender - ontken, val aan en keer slachtoffer en dader om. Steeds weer zien we dit patroon terugkeren: eerst alles ontkennen, dan in de tegenaanval gaan en ten slotte doen alsof jij onterecht wordt aangevallen. Het resultaat? Chaos, verwarring en een realiteit waarin de waarheid onherkenbaar is geworden.
Thank you Southpark.cc.com
Ontken
Bij een grote Nederlandse zorginstelling werd een breed gedragen digitaal verbeterprogramma als 'succesvol afgerond' betiteld, terwijl de meeste gebruikers er niets mee konden. Technische fouten en gebruikersfeedback werden ontkend en genegeerd. “We gaan gewoon door. Er is niks aan de hand. We hebben een innovatieve stap gezet.” Kritiek werd afgedaan als niet ter zake doend.
Draai het om
De omkering van de waarheid is niet voorbehouden aan politici. In veel organisaties zien we vergelijkbare mechanismen. Neem een pilotproject dat intern als groot succes wordt gepresenteerd, terwijl de betrokken medewerkers weten dat het mislukt is. Zo’n omkering kan intern voor veel vraagstekens zorgen. Zeker als ‘goed’ en ‘fout’ ook ineens woeden omgedraaid en kritische geluiden worden afgedaan als 'negativiteit' of 'weerstand tegen verandering'. Ineens is de persoon die de vinger op de zere plek legt een lastpak die het proces frustreert en moet worden uitgesloten van vervolggesprekken.
In de bancaire sector maakten we iets soortgelijks mee: een compliance-traject werd intern gevierd als voorbeeldproject. Medewerkers werden verplicht trainingen te volgen, maar konden vervolgens nergens met hun ethische dilemma’s terecht. Klachten over misbruik van bevoegdheden verdwenen in de la, terwijl de directie het 'ethisch bewustzijn' van de organisatie prees op LinkedIn. De paradox werd voelbaar op de werkvloer, waardoor betrokkenheid onder druk kwam te staan.
De prijs van fake
In plaats van falen toe te geven, wordt een omgekeerde wereld getoond. Door te spiegelen zijn de criticasters ineens het probleem. Managers worden er steeds handiger in. Ze verdoezelen hun onvermogen door onderdanen onvermogen toe te schrijven. Door omkering ontstaat zo een alternatieve werkelijkheid waarin leiders geloven dat ze het goed doen, en waarin vrijwel niemand het lef heeft om ze nog tegen te spreken.
De gevolgen zijn ernstig. Zoals politiek filosoof Hannah Arendt al schreef: een samenleving (of organisatie) die het onderscheid tussen waarheid en leugen verliest, wordt een speelbal van willekeur en cynisme. In Nederland gaf recent onderzoek van de overheid aan dat een derde van de burgers moeite heeft om feit van fictie te onderscheiden. Dit zogeheten 'infocalyps'-effect is niet alleen een maatschappelijk probleem, maar ook een organisatierisico. Wie structureel wordt voorgelogen of gemanipuleerd, verliest uiteindelijk zijn betrokkenheid, motivatie en vertrouwen. Onverschilligheid is geen beginpunt, maar het einde.
Herwaardering van de waarheid
De poging om alles 'positief te framen' kan goedbedoeld zijn, maar ontaardt vaak in desinformatie. Toen ik creative director was bij een communicatiebedrijf had mijn compagnon de neiging om alles groter, mooier en beter te maken dan het was. Dodelijk vermoeiend. Als je de waarheid telkens een slinger geeft heb je op een bepaald moment geen idee meer tegenover wie je wat hebt beweerd. Om te voorkomen dat medewerkers afhaken, partners afhaken en klanten afhaken, kun je de waarheid maar beter onder ogen zien. Maak het zakenleven niet mooier dan het al is.
Het wordt tijd om eerlijkheid opnieuw te waarderen als kernwaarde en niet langer te zien als zwakte, maar als kracht. Eerlijkheid is een fundament. Bestuurders die durven zeggen: "Dit werkte niet, dit moeten we beter doen," bouwen aan geloofwaardigheid. Niet ondanks de tegenslag, maar dankzij het erkennen ervan. Criticasters verdienen hun bescherming. Alleen zo kom je verder. Wat voor leiderschap geldt, geldt ook voor communicatie: de waarheid is geen last. Ze is het kompas. Wie het kwijtraakt, eindigt in een organisatie zonder richting en belandt in een werkelijkheid van waan en wantrouwen.
Wat wij doen bij Monk and Mountain
Bij Monk and Mountain helpen we organisaties en hun leiders om het kompas terug te vinden. We begeleiden trajecten waarin strategie, communicatie en cultuur in lijn worden gebracht met de realiteit – niet met het verhaal dat toevallig het beste klinkt. Truthtelling noemen we dat. Een sterke reputatie bouw je niet op schijn, maar op scherpzinnigheid, eerlijkheid en durf. En ja: soms begint dat met zeggen dat iets níét gelukt is. Of toegeven dat je iets verkeerd hebt ingeschat.
Het zal je direct worden vergeven.
Eerlijkheid is namelijk geen risico.
Bronnen:
The Guardian (2020), The Atlantic (2019), NPR (2020), Rijksoverheid.nl (2022), HAC.Bard.edu (citaat Hannah Arendt).
